نوروز که می‌شود ایرانیان به رسم دیرین خود، برای برپایی جشن سال نو آماده می‌شوند و برای آن مقدماتی فراهم می‌کنند، نکته اول اینکه گرد و غبار روزگار را از خانه خویش همچو آیینه پاک بِزُدایند.
از کجا شروع می‌کنند، از اسباب خانه، شُستن قالی پا خورده در یک سال، از پاک کردن گرد نشسته بر شانه اسباب و اثاثیه خانه، حتی نمی‌گذارند گرد و خاکی بر در و پنجره خانه خویش باقی باشد.

اینجا به هر چه پیش از نوروز برای زدودن گرد و غبار انجام می‌دهند، می‌گویند؛ خانه‌تکانی، گَردگیری یا” دَرچین و وَرچین “که باب است پیش از نوروز انجام شود، حتی شاید کسی بخواهد رخت‌ها را نُو نوار کند.

خانه تکانی از کی رواج یافت؟

برخی پژوهشگران آیین خانه‌تکانی را یکی از جشن‌های ابتدایی ورود به نوروز می‌دانند که به نوعی از آن به “جشن فَروهَر” یاد کرده‌اند و در آن مردان و زنان در کنار یکدیگر اقدام به تمیز کردن خانه می‌کردند تا یاد درگذشتگان خویش را گرامی دارند.

ابوریحان بیرونی در رساله التفهیم می‌نویسد از این‌جهت فروردین‌ماه را نوروز نام کردند، زیرا که پیشانی سال نو است، او در آثارالباقیه می‌نویسد: فروردین‌ماه اولین روز سال نو و مطابق با وارد شدن آفتاب به برج سرطان است، این روز را دلیل پیدایش و آفرینش جهان می‌دانستند و گفته‌اند در این روز بود که خداوند افلاک را پس از آن که مدتی ساکن بودند به گردش درآورد. اسطوره شناسی نوروز

در ماه فروردین چندین جشن برای فروهر‌ها برگزار می‌شود، نخست جشن فروردگان که مراسم بازگشت فروهر درگذشتگان به زمین است، زیرا ایرانیان باستان اعتقاد داشتند فروهر نیک مردگان، در ایام نوروز برای دیدار خانمان و خانواده و خویشان به زمین برمی‌گردد، مراسم این جشن از بیست و ششم اسفند آغاز می‌شد و تا اول فروردین ادامه داشت.

امروزه اما، آیین سنتی خانه‌تکانی از یکی دو هفته مانده به نوروز آغاز می‌شود و تا یکی دو روز مانده به سال تحویل ادامه دارد، اگر چه حتی برخی تا همان لحظه سال نو هنوز مشغول تمیز کردن خانه‌ها هستند.

آن قدیم ندیم‌ها که خانه‌ها بیشتر دارای سقف تیر چوبی و دیوار‌های آهکی و گچی بود، خانواده‌ها با هم دست به دست هم می‌دادند و دیوار‌ها نَم برداشته از پی بارش برف و باران را دوباره با دُوغ‌آبه از گچ و آهک سپید می‌کردند.

اما کم‌کم که خانه‌ها دورنمایه معماری نوین به خود گرفتند رنگ‌های پلاستیکی و روغنی که حتی قابل شستشو باشد عمومیت یافت و چند سالی است که کاغذ دیواری، دیوار پوش فومی، سه بعدی و سقف کاذب و کف پوش پارکت برای برخی از خانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در خانه‌تکانی، اما یک چیز بین همه خانواده‌ها مشترک است، “برای بهار آماده شدن”، یعنی اسباب حضور بهار با آب و جارو کردن خانه فراهم است آنچنان که صائب فرموده است ” اول بروب خانه، دگر میهمان طلب”.

این خانه‌تکانی چند سالی است که انگار فقط از سوی بانوان انجام می‌شود، اما در گذشته یک رویکرد همگانی داشته است و حتی بُن مایه‌های آن نیز جمعی بوده است.

اما این روز‌ها خانه‌تکانی به چند شکل انجام می‌شود، یکی حضور تمامی اعضای خانواده که در این صورت بانوی خانه اعمال نظر می‌کند چه اسباب و شیء چگونه تمیز و پاکیزه شود، رویکرد دوم برای برخی از خانواده‌هاست که از نیروی کاری استفاده و دستمزد نیروی کار نیز پرداخت می‌شود و نوع سوم نیز خانواده‌های هستند که فقط بانوی خانواده، محور انجام تمیزکردن خانه است و تمام زحمت بر عهده خانم‌ها قرار دارد.

در این بین برخی از مردان خانواده در گردگیری و خانه‌تکانی نقشی ایفا نمی‌کنند و این کار به تنهایی بر عهده بانوان درون خانواده است در حالی که برخی از کار‌ها در این خانه تکانی از جمله جابه‌جایی فرش‌ها و مبل‌ها یا کار‌ها سنگین‌تر نیاز به مشارکت مردان نیز دارد.

با این حال، امروزه برخی از مردان از شرکت در آیین خانه تکانی طرفه می‌روند و آن را تنها به بانوان و جوانان خانه واگذار می‌کنند.

یک دانش‌آموخته روانشناسی با رویکرد خانواده پژوهشی و مطالعات خانواده می‌گوید: ایجاد همدلی و هم نظری یکی از ویژگی‌های آیین‌های سنتی نوروز بوده است که هنوز در مناطقی این همدلی و وحدت اعضا خانواده به شدت وجود دارد.

نگین نادری در گفتگو با ایرنا افزود: در خصوص اینکه برخی از مردان در آیین خانه‌تکانی شرکت نمی‌کنند، ممکن است به دلیل مشغله کاری زیاد آقایان در شب عید باشد که مجبورند تا ساعت‌های پایانی شب در محل کار خود یا در بازار مشغول کسب و کار خود باشند.

وی تصریح کرد: نوعی دیگر از علل و عوامل شرکت نکردن برخی از مردان در آیین خانه‌تکانی، تفاوت دیدگاهی بین مردان و زنان خانواده در خصوص تمیزی منزل باشد که عده‌ای از بانوان خانه‌تکانی آقایان را قبول ندارند و تمیز کردن آن‌ها را سَرسری و رفع تکلیفی می‌دانند.

به گفته وی، در خصوص خانه‌تکانی ممکن است بانوان دیدگاهی جزیی‌نگر داشته باشند، اما مردان در آن کلی‌نگر هستند و فقط به تمیزی شیشه‌ها، فرش‌ها و کابینت‌ها فقط توجه کنند در حالی که برخی از بانوان جزیی‌ترین بخش خانه نیز برای تمیز شدن پیش از نوروز توجه ویژه دارند.

اصل مطلب؛ ضرورت سلامت در خانه‌تکانی، چه خانم ها و چه آقایان

نادری می‌گوید: در خصوص خانه‌تکانی ممکن است برخی از بانوان فقط به فهم از فضای خانه از نظر تمیزی توجه کنند، اما برخی از خانم‌ها به مهندسی و نظم هندسی و دکور بیشتر توجه داشته باشند به همین دلیل این اختلاف سلیقه‌ها ممکن است در خانه تکانی، باعث شود مردان از انجام آن طفره بروند.

به گفته وی، در نهایت بیشتر مردان در خانه‌تکانی کار‌های سنگین مانند را برعهده دارند و سعی می‌کنند در این کار‌ها بیش از سایر کار‌ها مشارکت جدیتر داشته باشند.

با این حال یکی از مخاطرات خانه‌تکانی که بیشتر بانوان را تهدید می‌کند استفاده بیش از اندازه از مواد شیمیایی پاک‌کننده است.

کارشناس مرکز اطلاع‌رسانی دارو‌ها و سموم معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی چهارمحال و بختیاری می‌گوید: امسال هم با توجه به همه‌گیری بیماری کووید-۱۹ در کشور، اهمیت شستشو و ضدعفونی محیط زندگی دوچندان شده است، به‌طوری‌که با ضدعفونی سطوح و دستها، رعایت بهداشت، ماندن در منزل و حفظ فاصله فیزیکی با دیگر افراد، می‌توانیم کمک بزرگی به حفظ سلامت خود و خانواده کرد.

دکتر حسین مردانی افزود: یکی از سنت‌های رایج و پسندیده در میان خانواده‌های ایرانی، خانه تکانی منازل در روز‌های پایانی سال است و شاید بسیاری از خانواده‌ها بر این باور باشند که به دلیل کاهش دید و بازدید‌ها و وجود قرنطینه‌گی‌های خانگی خانه تکانی اهمیت چندانی نداشته باشند، ولی بسیاری از کارشناسان نظری متفاوت دارند و معتقدند که خانه تکانی منازل علاوه بر زدودن آلودگی‌ها و گرد و غبار از روی سطوح و افزایش سطح بهداشت خانه، می‌تواند تا حدود زیادی روحیه اعضای خانواده را در شرایط متاثر از بیماری کرونا ارتقا دهد.

کارشناس مرکز اطلاع‌رسانی معاونت غذا و دارو تصریح کرد: استفاده نابه‌جا و بدون آگاهی از مواد شوینده و پاک‌کننده شیمیایی می‌تواند خطرات جبران‌ناپذیری را برای ایجاد کند بنابراین رعایت نکات ایمنی ضروری است.

وی ضمن یادآوری لزوم استفاده از لوازم حفاظت فردی هنگام استفاده از از ترکیبات شوینده و پاک کننده‌ها، بر این نکته مهم تاکید کرد که از اختلاط مواد شیمیایی مانند جوهر نمک و مواد سفید کننده، لک بر و الکل به طور جد خودداری شود چرا که بخار و گاز‌های ناشی از این اختلاط بسیار سمی و خفه‌کننده است.

مردانی گفت: بسیاری از دارو‌ها و محصولات نظافت خانگی مانند جوهر نمک، مواد شوینده و لک بر، لاک پاک‌کن می‌توانند در صورت بلعیده شدن و تماس با پوست و چشم و یا در صورت تنفس، به شدت سمی باشند و همیشه باید پس از استفاده از مواد شیمیایی به سرعت درب آن را بست و دقت کرد که هیچ ظرف در بسته‌ای از دسترسی کودکان در امان نیست.

همه سال پیش از ورود به ماه فروردین، جشن‌های نوروز در جغرافیای تمدنی آن با انجام آیین‌ها و رسم‌های مختلفی برگزار می‌شود.

منبع: ایرنا

باشگاه خبرنگاران جوان
پایگاه خبری سه گوش
محمدامین وصالی